पाण्यातले "कुदळे".
पाणथळीच्या जागा ह्या नेहेमीच वैविध्यपुर्ण जैवविविधता असणारे अधिवास असतात. यात पाण्याबरोबरच त्याच्या अनुषंगाने रहाणाऱ्या अबेक प्राणी, पक्षी, मासे, किटक यांच्या जाती तिथे मुबलक प्रमाणात बघायला मिळतात. ही पाणथळीची जागा जेवढी जुनी आणि मोठी तेवढीच तीकडची जैवविविधता जास्त असते. या पाणथळीच्या जागांमधे नद्या, मोठे तलाव, खाड्या, धरणांचे पाणी साठवण्याचे जलाशय असे वेगवेगळे प्रकार येतात. भारतात सापडणाऱ्या १२३० पक्ष्यांच्या जातींपैकी २३% जाती ह्या पुर्णपणे या पाणथळी प्रदेशांवर अवलंबून असतात. या पाणपक्ष्यांमधे अनेक प्रकारची बदके, हंस, पाणकावळे, पाणकोंबड्या, बगळे, करकोचे, चमचे, कुदळे असे अनेक पक्षी येतात. पुर्वी पक्षी अभ्यासकांनी बगळे, करकोचे, चमचे आणि कुदळे यांची एकत्र वर्गवारी केली होती. सध्या मात्र अगदी नविन वर्गिकरणांच्या नियमांमुळे चमचे आणि कुदळे हे वेगळ्या वर्गात समजले जातात. आकाराने मोठे असणारे हे पक्षी उडण्यात पण तरबेज असतात. आपल्या लांबलचक पंखांनी ते पाण्याच्या जलशयावर हवेत संथपणे तरळताना हमखास दिसतात. ह्या दोन्ही जातींच्या पक्ष्यांच्या चोची खास आकाराच्या असतात. चमच्यांच्या चोची लांब आणि चमच्यासारख्या असतात तर कुदळ्यांच्या चोची लांब, खाली वाकलेल्या आणि एखाद्या कुदळीच्या पात्यासारख्या असतात. ह्या लांब आणि वक्राकार चोचीमुळे त्यांना चिखलाच्या आत दडलेले प्राणी, खेकडे, मासे पकडणे सोपे जाते.
आपल्याकडे आढळणारा काळा कुदळ्या हा आकाराने मोठा असतो. त्याचा रंग जरी काळा असला तरी त्याच्या पंखांवर झळाळणाऱ्या रंगाची झाक असते. याच्या खांद्यावर पांढऱ्या रंगाची पिसे असतात तर डोक्यावर गडद लाल धब्बा असतो. नर, मादी हे दोघेही दिसायला सारखेच असतात. हा जरी पाणपक्षी असला तरी तो रात्री रहायला उंच झाडांवर जातो. ह्याच्या इतर भाउबंदांसारखा मात्र तो कायम पाण्या जवळ आढळत नाही तर कधी कधी दाट जंगलांमधेसुद्धा दिसून येतो. ह्याच्या सारखाच दुसरा कुदळ्या म्हणजे चमकदार कुदळ्या. ही जात भारतात जास्त सहज आणि सर्वत्र आढळते. आकाराने हे इतर कुदळ्यांपेक्षा लहान असतात. दुरून जरी हे काळेच भासत असले तरी त्यांचा रंग अगदी झळाळणाऱ्या निळ्या, जांभळ्या, हिरव्या रंगाचा असतो. याचमुळे त्यांचे इंग्रजी नाव "ग्लॉसी ईबीस" असे आहे. विणीच्या हंगामात यांचे रंग अजुन जास्त झळाळणारे होतात. उडताना बगळ्यांप्रमाणे मान आखडून न घेता, ती लांबलचक ठेवून ते उडतात. काळा कुदळ्या हा सहसा एकेकटा किंवा जोडीने रहातो. तर हे चमकदार कुदळे मात्र नेहेमीच मोठ्या संख्येच्या थव्याने रहातात. पाणथळी जागेत एकत्र ह्या १०/१५ पक्ष्यांना मासे मारताना बघणे म्हणजे खरोखरच मनोहारी दृष्य असते.
हे स्थलांतरीत पक्षी असल्यामुळे अर्थातच यांना बघण्याचा योग्य हंगाम म्हणजे थंडीचा असतो. साधरणत: ऑक्टोबरपासुन पुढे ते आपल्याकडे दिसायला लागतात. चमकदार कुदळ्यांना बघायला अगदी खास कुठल्या मोठ्या भरतपूर सारख्या पक्षी अभयारण्यात जायची गरज नाही. कुठल्याही गावाच्या, शहराच्या बाहेरा तलाव, पाणथळीची जागा असेल तर तिथे हे हमखास आढळाणार. आकाराने जरी हे मोठे असले तरी ते सहसा आपल्याला फारसे जवळ येउ देत नाहीत. त्यामुळे यांच्या छायाचित्रणाकरता जर लांन पल्ल्याची लेन्स असेल तर आपल्याला यांची उत्तम छायाचित्रे काढता येतात. डिसेंबर महिन्यात मी बांधवगडच्या जंगालात गेलो असताना, जंगलात जायचे परमीट काढायला आमची जीप रांगेत उभी होती. तीथे बाजूच्या झाडावर हा काळा कुदळ्या भर उन्हात चमकत होता. दुपारच्या उन्हात त्याचे काळे, निळे चमकणारे पंख आणि पिवळा धम्मक डोळा अगदी उठून दिसत होता. तो सुद्धा बहुतेक खाउन पिउन निवांत होता त्यामुळे त्याचे आम्हाला मुबलक छायाचित्रण करता आले. आता खास विणीच्या हंगामात जाउन त्यांच्या एकत्रीत घरट्यांचे छायाचित्रण करायचा मानस आहे.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
www.yuwarajgurjar.com