पाण्यातले चमचे.
आज जगभरात या पक्ष्यांच्या सहा उपजाती आढळतात. मोठ्या आकाराचे हे पक्षी पाणथळ जागी दिसतात. मोठे तलाव, नद्या, खाड्या ही यांची आवडीची ठिकाणे. साधारणत: यांच्या सर्व जाती ह्या प्रामुख्याने पांढऱ्या रंगाच्या असतात, फक्त यातील एकच जात ही आपल्या गुलाबी फ्लेमींगोसारखी गुलाबी असते. मात्र भारतात ही जात काही सापडत नाही. भारतातील जात पांढऱ्या रंगाचीच असून प्रौढ पक्ष्यांच्या चोचीचे टोक पिवळे असते. विणीच्या हंगामात त्यांच्या डोक्यावर डौलदार तुरा फुलतो आणि छातीवर पिवळा पट्टा दिसतो. यांच्या पिल्लांची चोच मात्र गुलाबी असते. यांचे शरीर जरी पांढरेशुभ्र असले तरी उडताना मात्र पंखांच्या टोकाला काळा रंग प्रामुख्याने नजरेत भरतो. या सर्वच पक्ष्यांची चोच खास आकाराची असते. अगदी आपल्या चमच्यासारखी ती दिसते आणि तसेच कामसुद्धा करते म्हणूनच यांचे नाव "चमच्या" किंवा इंग्रजीमध्ये स्पूनबील असे सार्थ आहे. हे पक्षी उथळ पाण्यात उभे रहातात आणि आपली लांब चमच्यासारखी चोच पाण्यात आडवी फिरवत रहातात. चोचीला काही मासे, बेडूक किंवा तत्सम खाद्यपदार्थ लागले तर ती चोच पटकन बंद करून ते तो प्राणी गिळून टाकतात. विणीच्या हंगामात नर मादी मोठ्या झुडपांवर काटक्यांचा ढिग जमवून त्याचे घरटे करतात. सहसा हे पक्षी बगळ्यांसारखे एकत्र घरटी करून रहातात. मादी घरट्यात ३ ते ५ अंडी घालते. अंड्यांचे आणि पिल्लांचे पालन पोषण नर मादी जोडीने करतात.
या पक्ष्याला मी सर्वप्रथम बघितले ते म्हैसुर जवळच्या श्रीरंगपट्ट्नम येथील रंगनथिट्टू या पक्षी अभयारण्यात. सकाळच्या वेळी बोटीतून फेरी मारताना अनेक नविन पक्षी दिसत होते. मधेच एखादी मगर वरून पडलेले बगळ्याचे पिल्लू गट्टम करत होती. तिथेच एका मोठ्या खडकाजवळ यांची ३/४ लहान पिल्ले पाण्यात खेळत होती आणि मध्येच पाण्यात आपल्या चमच्या चोचीने मासे पकडून खात होती. त्या अवखळ पिल्लांचे पाण्यात खेळणे आणि त्यांच्या गुलाबी चोची उन्हात चमकताना बघणे हे दृष्य कायम लक्षात रहाण्यासारखे होते. त्यावेळी फिल्म कॅमेरे असल्यामुळे आणि लांब पल्ल्याची झूम लेन्स नसल्यामुळे मला काही त्यांची छान छायाचित्रे काढता आली नाहीत पण ते दृष्य अजुनही मी कधीच विसरू शकत नाही. यानंतर उरण येते स्थलांतरीत पक्षी बघण्यासाठी नियमीत जाताना लहान मोठ्या बगळ्यांच्या गर्दित हे पक्षी मला परत दिसले. बगळ्यांसारखेच पांढरे पण काहीचे मोठे आणि त्यांची चोच जर बारकाईने बघितली तर त्यांचे वेगळेपण सहज लक्षात यायचे. उडताना हे पाय ताणून आणि चोच सरळ पुढे ठेवून उडतात. त्यामुळे उडतानासुद्धा त्यांच्या चोचीचे वेगळेपण सहज ओळखता येते. त्यातून सहसा हे एकदम उडले की मोठ्या थव्याने उडतात त्यामुळे आकाशात त्यांचे उडणे हे पटकन वेगळे जाणवते. नांदूर माधमेश्वर, भिगवण, भरतपूर अश्या ठिकाणी हे आपल्याला हमखास बघायला मिळणार.
गेल्या वर्षी वेलावदार ला काळवीटे बघायला जाताना मधे लोथलच्या जवळ एका पाणवठ्यावर मोठ्या प्रमाणावर आम्हाला पेलीकन आणि हे चमचे दिसले. अर्थातच पेलीकन आमच्याकरता नविन असल्यामुळे आम्ही त्यांच्या छायाचित्रणाच्या मागे लागलो. पण सतत पेलीकनच्या आसपास या चमच्यांची लुडबुड जाणवत होती. त्या तीथून पुढे वेलावदारला पोहोचल्यावर तिथल्या तळ्यात सुद्धा आम्हाला पेलीकन आणि हे चमचे दिसले. पेलीकनच्या तावडीतून सुटलेल्या माश्यांवर बहुतेक हे चमचे ताव मारत असावेत, कारण पेलीकनच्या आसपासच हे आपली लांब चोच पाण्यात घालून मान सतत डावीकडे, उजवीकडे हलवत आत पाण्यात मासे पकडायचे. मासा मिळाला की तो ते पटकन गिळायचे आणि परत चोच पाण्यात बुडवून मासे शोधायचे. कधी कधी एकाच माश्याच्या मागे लागल्यामुळे त्यांची धावपळ आणि मारामारीसुद्धा व्हायची. स्थीर कॅमेरात हे सर्व काही टिपणे शक्य नसले तरी ही दृष्ये कायम लक्षात राहाण्यासारखी आहेत.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

पाण्यातले "कुदळे".
पाणथळीच्या जागा ह्या नेहेमीच वैविध्यपुर्ण जैवविविधता असणारे अधिवास असतात. यात पाण्याबरोबरच त्याच्या अनुषंगाने रहाणाऱ्या अबेक प्राणी, पक्षी, मासे, किटक यांच्या जाती तिथे मुबलक प्रमाणात बघायला मिळतात. ही पाणथळीची जागा जेवढी जुनी आणि मोठी तेवढीच तीकडची जैवविविधता जास्त असते. या पाणथळीच्या जागांमधे नद्या, मोठे तलाव, खाड्या, धरणांचे पाणी साठवण्याचे जलाशय असे वेगवेगळे प्रकार येतात. भारतात सापडणाऱ्या १२३० पक्ष्यांच्या जातींपैकी २३% जाती ह्या पुर्णपणे या पाणथळी प्रदेशांवर अवलंबून असतात. या पाणपक्ष्यांमधे अनेक प्रकारची बदके, हंस, पाणकावळे, पाणकोंबड्या, बगळे, करकोचे, चमचे, कुदळे असे अनेक पक्षी येतात. पुर्वी पक्षी अभ्यासकांनी बगळे, करकोचे, चमचे आणि कुदळे यांची एकत्र वर्गवारी केली होती. सध्या मात्र अगदी नविन वर्गिकरणांच्या नियमांमुळे चमचे आणि कुदळे हे वेगळ्या वर्गात समजले जातात. आकाराने मोठे असणारे हे पक्षी उडण्यात पण तरबेज असतात. आपल्या लांबलचक पंखांनी ते पाण्याच्या जलशयावर हवेत संथपणे तरळताना हमखास दिसतात. ह्या दोन्ही जातींच्या पक्ष्यांच्या चोची खास आकाराच्या असतात. चमच्यांच्या चोची लांब आणि चमच्यासारख्या असतात तर कुदळ्यांच्या चोची लांब, खाली वाकलेल्या आणि एखाद्या कुदळीच्या पात्यासारख्या असतात. ह्या लांब आणि वक्राकार चोचीमुळे त्यांना चिखलाच्या आत दडलेले प्राणी, खेकडे, मासे पकडणे सोपे जाते.
आपल्याकडे आढळणारा काळा कुदळ्या हा आकाराने मोठा असतो. त्याचा रंग जरी काळा असला तरी त्याच्या पंखांवर झळाळणाऱ्या रंगाची झाक असते. याच्या खांद्यावर पांढऱ्या रंगाची पिसे असतात तर डोक्यावर गडद लाल धब्बा असतो. नर, मादी हे दोघेही दिसायला सारखेच असतात. हा जरी पाणपक्षी असला तरी तो रात्री रहायला उंच झाडांवर जातो. ह्याच्या इतर भाउबंदांसारखा मात्र तो कायम पाण्या जवळ आढळत नाही तर कधी कधी दाट जंगलांमधेसुद्धा दिसून येतो. ह्याच्या सारखाच दुसरा कुदळ्या म्हणजे चमकदार कुदळ्या. ही जात भारतात जास्त सहज आणि सर्वत्र आढळते. आकाराने हे इतर कुदळ्यांपेक्षा लहान असतात. दुरून जरी हे काळेच भासत असले तरी त्यांचा रंग अगदी झळाळणाऱ्या निळ्या, जांभळ्या, हिरव्या रंगाचा असतो. याचमुळे त्यांचे इंग्रजी नाव "ग्लॉसी ईबीस" असे आहे. विणीच्या हंगामात यांचे रंग अजुन जास्त झळाळणारे होतात. उडताना बगळ्यांप्रमाणे मान आखडून न घेता, ती लांबलचक ठेवून ते उडतात. काळा कुदळ्या हा सहसा एकेकटा किंवा जोडीने रहातो. तर हे चमकदार कुदळे मात्र नेहेमीच मोठ्या संख्येच्या थव्याने रहातात. पाणथळी जागेत एकत्र ह्या १०/१५ पक्ष्यांना मासे मारताना बघणे म्हणजे खरोखरच मनोहारी दृष्य असते.
हे स्थलांतरीत पक्षी असल्यामुळे अर्थातच यांना बघण्याचा योग्य हंगाम म्हणजे थंडीचा असतो. साधरणत: ऑक्टोबरपासुन पुढे ते आपल्याकडे दिसायला लागतात. चमकदार कुदळ्यांना बघायला अगदी खास कुठल्या मोठ्या भरतपूर सारख्या पक्षी अभयारण्यात जायची गरज नाही. कुठल्याही गावाच्या, शहराच्या बाहेरा तलाव, पाणथळीची जागा असेल तर तिथे हे हमखास आढळाणार. आकाराने जरी हे मोठे असले तरी ते सहसा आपल्याला फारसे जवळ येउ देत नाहीत. त्यामुळे यांच्या छायाचित्रणाकरता जर लांन पल्ल्याची लेन्स असेल तर आपल्याला यांची उत्तम छायाचित्रे काढता येतात. डिसेंबर महिन्यात मी बांधवगडच्या जंगालात गेलो असताना, जंगलात जायचे परमीट काढायला आमची जीप रांगेत उभी होती. तीथे बाजूच्या झाडावर हा काळा कुदळ्या भर उन्हात चमकत होता. दुपारच्या उन्हात त्याचे काळे, निळे चमकणारे पंख आणि पिवळा धम्मक डोळा अगदी उठून दिसत होता. तो सुद्धा बहुतेक खाउन पिउन निवांत होता त्यामुळे त्याचे आम्हाला मुबलक छायाचित्रण करता आले. आता खास विणीच्या हंगामात जाउन त्यांच्या एकत्रीत घरट्यांचे छायाचित्रण करायचा मानस आहे.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
www.yuwarajgurjar.com

थापट्या...
आपल्याकडे आढळणाऱ्या बदकांपैकी हे एक आकर्षक, बहुरंगी बदक. याला मराठीत "थापट्या" किंवा इंग्रजीमध्ये "शॉव्हलर" म्हणतात. यांची चोच जरा जास्तच लांब आणि पुढे अगदी चपट फावड्यासारखी असते म्हणूनच यांची ही नावे आहेत. ही लांब आणि चपट चोच अगदी अडीच इंच लांब असते आणि त्यावर जवळजवळ ११० अतिबारीक छिद्रे असतात ज्यातून त्यांचे अन्न पाण्यातून गाळले जाते. या थपट्यांच्या नराचे डोके चमकदार, झळाळणारे, हिरवे असते. छाती पांढरीशुभ्र असते तर पोट आणि पंख चमकदार पिवळे, तपकीरी असतात. पंखावर खांद्याच्या इथे चमकदार राखाडी, निळसर धब्बा असतो. पंख उघडले तर त्यावर चमकणारा, झळाळणारा हिरव्या रंगाचा पट्टा असतो. यांची चोच काळी असते तर पाय उठावदार भगव्या रंगाचे असतात जे पाण्यात पोहतानासुद्धा सहज दिसून येतात. थापट्यांची मादी मात्र अगदीच साध्या रंगाची असते. तीचा पिवळसर रंग तपकीरी ठिपक्या ठिपक्यांचा असतो. उडताना तीच्या पिसांची टोके राखाडी निळसर दिसतात तर त्याच्या खालची पिसे ही गडद हिरव्या रंगाची असतात. हीचा एकंदर अविर्भाव हा मॅलार्ड आणि गढवाल या बदकांच्या माद्यांसारखाच असतो.
या बदकांची जोडी कायम असते आणि ते त्यांचे जोडीदार दर हंगामात बदलत नाहीत. नर मादीला आकर्षित करायला अनेक क्लुप्त्या वापरतो. मिलनानंतर यांची घरटी उथळ पाण्याजवळच्या गवताळ प्रदेशात किंवा खुरट्या झुडपांमधे असतात. यांना गोड्य अथवा खाऱ्या पाण्याच्या जवळच्या जागासुद्धा चालतात. पाण्याजवळच काड्यांच्या आधाराने त्यांचे घरटे बांधलेले असते. यात मादी अंदाजे ९ अंडी घालते. अंड्यातून बाहेर आलेली त्यांची पिल्लावळ ही पुढे कित्येक दिवस पाण्याजवळच्या दाट झाडीत लपवली आणि वाढवली जाते. नंतर मात्र ती त्यांच्या पालकांबरोबर उघड्यावर, पाण्यात त्यांच्या पाठोपाठ पोहताना दिसतात. ही बदकाची जात स्थलांतरीत आहे आणि आपल्याकडे थंडीच्या मोसमात उत्तरेकडून येतात. इतर सर्व बदकांप्रमाणेच ही जलद आणि लांब उड्डाणाकरता प्रसिद्ध आहेत. पाण्यामधे आपली फताडी चोच इथून, तिथून फिरवून हे त्यांचे खाद्य मिळवतात. पाण्यातले मासे, किटक, शंख याच बरोबर पाण वनस्पतींच्या बिया, त्यांची मुळे, कंद, शेवाळ हे त्यांचे मुख्य अन्न असते. आज जगभरात यांची संख्या कमी नसली तरी शिकारीमुळे आणि त्यांच्या अधिवासाच्या नाशामुळे त्यांची संख्या रोडावत आहे.
साधारणत: १० वर्षांपुर्वी श्रिहरीकोटा इथल्या पुलिकतच्या तळ्यांमधे या बदकांना मी सर्वप्रथम बघितले. बीएनएचएस संस्थेतर्फे पक्षी स्थलांतराचा अभ्यास करण्यासाठी आम्ही "बर्ड रिंगींग" करत होतो. दिवसभर जाळ्यांमधे अनेक विविध जातींचे पक्षी पकडून त्यांची मोजमापे, वजन घेऊन, त्यांची नोंद ठेवून मग त्यांच्या पायात विशीष्ट्य अनुक्रमांक असलेली कडी घालून मग आम्ही त्यांना मोकळे सोडून द्यायचो. प्लोव्हर, सॅंडपायपर, स्टिंट, टर्न याच बरोबर हे थापट्या बदकसुद्धा आम्हला एकदा सापडले. आपला विश्वास बसणार नाही एवढे त्यांचे पंख मऊ असतात आणि तेवढेच त्यांच्यावर अप्रतिम रंग असतात. त्याला अगदी जवळून बघितल्यावर, कडी घालून त्याला मोकळे सोडले आणि ते लगेच भन्नाट वेगाने उडून गेले. त्यानंतर या आणि इतरही बदकांना मी भरतपूर, नांदूर मधमेश्वर, जायकवाडी अश्या अनेक ठिकाणी बघितले. जलाशयांची मोठी व्याप्ती आणि या पाणपक्ष्यांचे उघड्यावर असणारे वास्तव्य यामुळे ते नेहेमीच आपल्यापासून त्यांच्यात दूर अंतर ठेवतात. अर्थातच यामुळे त्यांच्या छायाचित्रणासाठी मोठी, लांब पल्ल्याची लेन्स जरूरी ठरते. या बदकांना आपली जर जरी चाहूल लागली तर ते पाण्यात आपले वल्ह्यासारखे पाय मारत दूर निघून जातात. त्यांच्यात आणि आपल्यात जर का अगदीच कमी अंतर उरले तर मात्र ते लांब उडून सुद्धा जातात. आता नुकताचे मी बारामती जवळच्या भिगवणला जाउन आलो तेंव्हा तिकडच्या डिकसळ, कुंभारगाव या भागात मात्र मला ही बदके अगदी जवळून बघता आली. तिकडच्या नितळ पाण्यात या बदकांचे अनेक खेळ सुरू होते. खाण्याकरता होणारी त्यांची धावपळ, दोन नरांची आपापसात चढाओढ, तर पंख झटकण्याकरता केलेली पंखाची फडफड हे बघणे आणि कॅमेरात टिपणे म्हणजे एक वेगळाच आनंददायी अनुभव होता.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

कूटची धावपळ.

कूट हा खरा तर बदकासारखा दिसत असला तरी पण तो “रेल” आणि “क्रेक” यांच्या कुळातला आहे. हे रेल आणि क्रेक अतिशय लाजाळू, सहसा उघड्यावर न दिसणारे असतात. ते वावरतानासुद्धा एकेकटे किंवा जोडीने वावरतात. मात्र याच्या अगदी उलट हे कूट आहेत. हे विणीच्या हंगामाव्य्ततिरीक्त कायम मोठया संख्येने एकत्र असतात. त्यांचा वावरसुद्दा अगदी उघड्यावर कायम असतो. जगात हे कूट युरोप, आशिया, आस्ट्रेलिया आणि सध्या न्युझीलंडमधे आढळतात. साधारणत: हे आपल्याला गोड्या पाण्याच्या तळ्यांमधे, पाणथळ जागी दिसतात. हे कूट ३६ ते ४२ सें.मी. आकाराचे असते. त्याचा रंग गडद काळा असून तो चमकदार असतो. त्यांची चोच आणि त्यामागे कपाळापर्यंत एक ढालीसारखा भाग मात्र पांढराशुभ्र असतो. हा काहीसा टीळा लावल्यासारखा दिसतो म्हणूनच यांना मराठीमध्ये “वारकरी” असे म्हणतात. यांचे डोळे गडद लाल असतात आणि इतर पाणपक्ष्यांसारखेच यांच्या पण लांब पायांना वल्हवता येण्यासारखे पडदे असतात. यांच्या लहान पिल्लांच्या पोटावर पांढरा, राखी रंग असतो आणि त्यांना तो पांढरा टीळा नसतो. घरट्यातील नवजात पिल्लेपण काळ्या रंगाची असतात पण त्या काळ्या रंगाच्या पिसांच्या टोकाला पिवळा रंग असतो. त्यांचे डोके भगवे लाल असते तर चोच पण लाल असून तीचे टोक पिवळत असते.

ही कूट सहसा उडायला नाखुश असतात. अगदीचे धोका जवळ आला आहे असे जाणवले तर पाण्याच्या पृष्ठभागावर फताक फताक पाय मारत, पाणी उडवत जवळच जाउन बसतात. असे मात्र असले तरी स्थलांतराच्या वेळी मात्र ते प्रचंड अंतर अगदी लिलया पार करतात. यांचा आहार मिश्राहारी असतो. पाण्यातले जीवजंतू, इतर पक्ष्यांची अंडी, शेवाळे, पाणवनस्पतींची फळे, बिया त्यांना आवडतात. नुकताच आम्ही भिगवाणला गेलो असताना पाण्यात बुड्या मारून त्यांना मोठ्या गोगलगायी खाताना बघितले. हे खाणे मिळवण्यासाठी ते पाण्यात खोल बुड्या मारताता आणि खाली कित्येक सेकंद राहून तिथे आपले खाणे मिळवतात. या अश्या पाण्याखाली बुडया मारण्यासाठी आपल्या सगळ्या पिसातून हवा काढून टाकण्याची कला त्यांना अवगत असते त्यामुळे ते अधिक सहजपणे पाण्याखाली जाउ शकतात. पाण्यावरच्या वनस्पतींची फळे, बिया मिळवणे किंवा अगदी किनाऱ्यावर जाउन जमिनीवर सुद्धा त्यांचे खाणे मिळवतात. विणीच्या काळात ही जात आक्रमक असते आणि इतर पक्ष्यांना दूर पळवून लावते. या काळात त्यांची हद्द ठरलेली असते आणि क्वचित ते इतर बदकाच्या घरट्यांना त्यातली अंडी उलथवून बळकावतात. यांचे घरटे पाणगवताच्या सुक्या काड्यांनी, इतर काटक्यांनी बनलेले असते. या घरट्यात मादी अंदाजे १० अंडी घालते आणि एका मोसमात जर त्या भागात भरपूर खाणे उपलब्ध असेल तर २/३ वेळासुद्धा अंडी घालते. अंड्यांची संख्या जरी जास्त असली तरी त्यातली २/४ पिल्लेच पुढे वाढतात. इतर पिल्ले ही मार्श हॅरीयर, सी गल्स अश्या पक्ष्यांना बळी पडतात. एवढेच नव्हे तर जर का त्या ठिकाणी खाण्याचे जर दुर्भिक्ष असेल तर त्यांचे पालकच त्यांना मारून खातात. इतर वेळी मात्र अंडी उबवण्याचे आणि पिल्लांना वाढवण्याचे काम नर व मादी दोघेही करतात. या पिल्लांना थोडी मोठी होईपर्यंत कायम त्यांच्या जवळ ठेवले जाते.

या कूटचे छायाचित्रण तसे सोपे असते. एकतर ही सहज सर्वत्र भारतभर दिसत असल्यामुळे त्यांच्या साठी खास कुठे असे जावे लागत नाही. त्यातून ही धीट असल्यामुळे पटकन उडत नाहित त्यामुळेही त्यांचे छायाचित्रण सहज शक्य होते. जर का आपल्याकडे लांब पल्ल्याची झूम लेन्स असेल तर हे काम अधिक सोपे होते. मात्र यात अडचण अशी असते की हे कूट कायम मोठ्या संख्येने एकत्र असतात त्यामुळे त्यातला एक पक्षी बेगळा छायाचित्रणासाठी काढणे हे थोडे कठिण असते. या कूटना मी आजपर्य़ंत उरण, नांदूर मधमेश्वर, भरतपूर, थोल, नल सरोबर अश्या अनेक ठिकाणी बघितले, छायाचित्रण केले. पण नुकताच भिगवणला गेलो असताना मला त्यांच्या विणीच्य हंगामात त्यांच्या पुर्ण “फॅमीलीचे” छायाचित्रण करता आले. जानेवारीच्या माझ्या भिगवणच्या भेटीत मला त्यांची थोडी मोठी झालेली पिल्ले आणि त्यांचे पालक दिसले. काही ठिकाणी हे पालक त्यांना बुड्या मारून मारून गोगलगायी भरवत होते. काही ठिकाणी ते पालक त्यांना पाणगवताच्या बिया काढून काढून भरबत होते. काही ठिकाणी तर थोडी मोठी झालेली पिल्लेच एकत्र पाण्यातील शेवाळे खाताना आढळली. फेब्रुवारीच्या माझ्या भिगवणच्या भेटीत तर मला काही काही जोड्यांना दुसऱ्यांदा पिल्ले झालेली आढळली. ही पिल्ले एकदम नविन आणि लहान होती. त्यांचे पालक त्यांना अजिबात एकटे सोडत नव्हते. ती पिल्ले पण आई बाबांच्या मागे मागे पोहत असायची, जरा आई बाबा खाणे मिळवण्यासाठी उघड्यावर आले तर ती मागेच झाडात लपून रहायची. त्यांचे छायाचित्रण मात्र दूरूनच करावे लागत होते पण एकदा आम्ही आमची गाडीत बसलो असताना, आम्ही आत असल्यामुळे त्यांना आमची काहीच हालचाल जाणवली नाही आणि त्यामुळे त्यांनी त्या पिल्लांना अगदी काठाच्या जवळच्या भागात आणले. आम्ही पण अतिशय कमी हालचाली करत फक्त गाडीच्या खिडकीतून लेन्स बाहेर काढून त्यांचे मनसोक्त छायाचित्रण केले.

युवराज गुर्जर.
www.yuwarajgurjar.com

दिमाखदार जांभळी पाणकोंबडी.
साधारणत: पाणपक्षी हे जंगलातल्या पक्ष्यांसारखे रंगीबेरंगी नसतात. त्यांचे रंग मातकट, मळखाउ, काळसर असतात. अर्थातच याला ही जांभळी पाणकोंबडी अपवाद आहे. अतिशय गडद निळा, हिरवट, जांभळा रंग या पाणकोंबडीचा असतो. हीची शेपुट आखुड असते आणि चालताना ही शेपुट वर खाली हलवायची तीची सवय असते. यामुळे जेंव्हा जेंव्हा ही शेपुट वर होते तेंव्हा तेंव्हा त्या शेपटीखालचा पांढराशुभ्र कापसासारखा पिसांचा पुंजका नेहेमी नजरेत भरतो. हीची चोच जाड आणि लालभडक असते. चोचीपासून वर कपळापर्यंत एक ढालीसारखा भाग असतो. हा भागसुद्धा लालभडक आणि चकचकीत असतो. हीचे पाय मजबूत लाल, भगवे असतात. पाणपक्षी असल्यामुळे अर्थातच या पाण्यात लिलया पोहू शकतात पण पाण्यात पोहोण्यापेक्षा त्या आजुबाजुला, काठावर दुडकत दुडकत चालणेच जास्त पसंत करतात. मात्र त्यांना जर का अश्या वेळी काही धोका जाणवला तर त्या तिथून उडून दूर जाऊन बसतात. या जांभळ्या पाणकोंबड्या तश्या भारतात सर्वत्र सापडतात. मोठी तळी, धरणांची जलाशये, नद्या या ठिकाणी त्यांचे वास्तव्य असते. आज जगभरात यांच्या १३ उपजाती आढळतात आणि त्या प्रत्येक उपजातीत दिसण्यात, रंगात, आकारात थोडाफार फरक आढळतो.

पाणवनस्पतींचे कोंब, पाणगवताची कोवळी पाने हे या जांभळ्या पाणकोंबडीचे खाणे आहे. पण याचबरोबर ती मासे, बेडूक, गोगलगायी असे छोटे प्राणीही खाते. आजुबाजुला असणाऱ्या दुसऱ्या पक्ष्यांच्या घरट्यामधली अंडी चोरणे, त्यांची पिल्ले पळवणे असे सुद्धा ती प्रसंगी करते. खाताना चोचीने भक्ष्य थेट खाण्यापेक्ष्या, तीचे भक्ष्य ती तीच्या लांबलचक पायाच्या पंज्यात पकडून अगदी तो पंजा तोंडापर्य़ंत नेउन मग ते भक्ष्य खाते. यांचा विणीचा हंगाम निश्चीत असला तरी वेगवेगळ्या जागांप्रमाणे आणि पावसाच्या काळाप्रमाणे बदलता असतो. पाणवनस्पतींच्या जंजाळात या जांभळ्या पाणकोंबड्या आपली घरटी करतात. हे घरटे मोठे असते आणि ते या पाणवनस्पतीच्या फांद्यांपासून आणि तिथेच पाण्यात उपलब्ध असणाऱ्या सामानापासून बनवले जाते. पाण्यात तरंगणारे हे घरटे पाण्याच्या पातळीपासून थोडे उंचावरच असते. जांभळ्या पाणकोंबडीचा नर मादीला आकर्षित करण्यासाठी पाणगवताची काडी चोचीत आडवी धरून, मान वर खाली करून तीला साद घालतो. मजेची गोष्ट अशी की जोडी जमली तरी एका मादीशी अनेक नर मिलन करतात. याचमुळे अंडी उबवण्याचे काम अनेक माद्या आणि अनेक वेगवेगळे नर करतात. एवढेच नव्हे तर आधीच्या वर्षी आलेली तरूण पिल्ले सुद्धा या अंड्यांना उबवण्याचे काम अगदी इमानेइतबारे करतात. त्या एकाच घरट्यात अगदी २/३ वेगवेगळ्या माद्यांचीही अंडी असू शकतात. एका विणीची हंगामात मादी दोन वेळासुद्धा अंडी देउन त्यांना वाढवू शकते. या अंड्याचा रंग लालसर, पिवळट असतो आणि त्यावर त्याच गडद रंगाचे ठिपके असतात. एका घरट्यात अंदाजे ३ ते ६ अंडी असतात. अंदाजे २० ते २५ दिवसानंतर अंड्यातून पिल्ल्लू बाहेर येते आणि लगेचच घरट्याच्या बाहेर पडते पण पुढचे २/४ दिवस ते घरट्यात परत येत रहाते. त्याचे रक्षण आणि त्याला अन्न पुरवण्याचे काम पुढचे १०/१२ दिवस त्याचे पालक आणि त्यांचे इतर सहकारी करतात. त्यानंतर मात्र ते पिल्लू स्वत:चे अन्न स्वत:च मिळवते.

या जांभळ्या पाणकोंबड्यांना २२/२३ वर्षांपुर्वी मी प्रथम पाहिले. मुंबई गोवा महामार्गावरील पनवेल शहराच्या बाहेरच असलेल्या बल्लाळेश्वराच्या तळ्यात या जांभळया पाणकोंबड्या शेकडोंनी होत्या. आम्ही अगदी पहाटे पहाटे एस.टी. बस पकडून पनवेल ला गेलो आणि महामार्गावरच उतरून दुर्बिणीतून त्या जांभळ्या पाणकोंबडयांना बघितले. भर शहरात, अगदी कायम गजबजलेल्या वाहतूकीच्या हमरस्त्याच्या बाजूलाच त्यांचे बागडने अगदी सुखात सुरू होते. इतक्या जवळ आणि तेसुद्धा इतक्या मोठ्या संख्येने ते रंगीबेरंगी पक्षी बघून मन अगदी थक्क झाले. कमळाच्या मोठ्या मोठ्या गोल पानांवर त्याचे खाणे पकडण्यासाठी पळत जाणे, एकमेकांच्या मागे धावपळ करणे, थोडा धोका जाणवला तर पटकन उडून दुसऱ्या भागात उडणे हे खरोखरच मजेशीर होते. त्यानंतर नेहेमी अगदी बसमधून जातानासुद्धा उजव्या खिडकीत बसून त्यांना कायम न्याहाळत राहिलो. आज मात्र बल्लाळेश्वराचा तलाव नावाला उरला आहे, आजुबाजुला उंच, उंच इमारती उभ्या राहिल्या आहेत. जे आधी शेकडोंनी वेगवेगळे पक्षी दिसायचे ते मुष्कीलीने एखाद दुसरे प्रयासाने शोधायला लागतात. मात्र या जांभळ्या पाणकोंबड्या भरतपूर, नलसरोवर, उरण या ठिकाणी नेहेमी मोठ्या संख्येने दिसतात. भरतपूरला तर काही काही भागात तिथला हिरव्या गवतात यांचे जांभळे रंग आणि कूट्चे काळे रंगच फक्त दिसतात. या वर्षी भिगवणला आम्हाला या जांभळ्या पाणकोंबड्या आणि त्यांची पिल्ले सुद्धा दिसली. प्रौढ जांभळी पाणकोंबडी जेवढी रंगीबेरंगी आई उठावदार तेवढेच ते पिल्लू काळसर आणि राखी रंगाचे असते. अर्थात त्याला तिथल्या गवतात छपण्यासाठी तोच रंग उपयुक्त ठरतो. त्यामुळे याही वेळेला त्या प्रौढ आणि पिल्लांचेही छायाचित्रण करता आले, पण तरीसुद्धा मनामधे तीच पनवलेच्या तळ्यात ठुमकत चालणारी, चालताना आपली आखुड शेपुट वर करून खालचा पांढरा गोंडा दाखवणारी, लाल टिळावाली जांभळी पाणकोंबडी कोरलेली आहे.

युवराज गुर्जर.
www.yuwarajgurjar.com