सुताराची ठकठक.
जंगलातून फेरफटका मारताना अचानक एखादा सोन्याचा तुकडाच हवेत तरळावा तसा हा सुतार पक्षी सुसाट उडत झाडीत गडप होऊन जातो. जत नीट निरिक्षण केले आणि दुर्बिणीतून रोखून बघितले तर जवळच्याच एखा झाडाच्या खोडामागे हा लपून फक्त डोके बाहेर काढून तुम्हालाच बघत असतो. त्याची धारदार, लांबलचक चोच आणि डोक्यावरचा लालभडक तुरा तो तिथेच आहे याची खात्री पटवून देतो. आज जगभरात यांच्या २००हून अधिक उपजाती आढळतात आणि त्यातल्या अनेक विविध रंगी सुतारांच्या जाती आपल्याला भारतातील जवळपास सर्व जंगलात बघायला मिळतात. यांच्यातील चिमणा अथवा "पिग्मी" सुतार हा तर जेमतेम चिमणीएवढा लहान असतो तर सर्वात मोठा "स्लेटी" सुतार हा डोमकावळ्याएवढा मोठा असतो. सर्वसाधारणपणे ह्या सुतारांना आकर्षक रंगसंगती बहाल केलेली असते. यात अगदी सोनेरी पिवळा, लाल, काळा, हिरवा असे रंग तर आढळतातच पण त्यावर ठिपक्यांची, पट्ट्यांची नक्षीसुद्धा असते.
या सुतार पक्ष्यांची खासियत म्हणजे त्यांची लांबलचक, धारदार आणि अणुकुचीदार चोच. एखाद्या ओल्या अथवा सुक्या झाडाच्या खोडावर अतिशय वेगाने आघात करत, त्याला छिन्नीने कोरावे तसे कोरून आतली अळी किंवा किटक लिलया टिपून, ओढून बाहेर काढतात. हे करताना त्यांची विशीष्ट जीभसुद्धा त्यांना फार उपयोगाची ठरते. ही लांब, चिकट जीभ अगदी खोडाच्या आत लपलेला जीव सुद्धा बाहेर खेचून आणते. बाहेर आल्यावर पण तो जीव पडू नये म्हणून त्यांना त्या जिभेला विळखा घातला जातो. सहसा सुतार पक्ष्यांच्या जाती ह्या झाडावरच रहाताना आढळतात. अगदी सरळसोट उभ्या खोडावर हा सुतार पक्षी झरझर एखाद्या शिडीवर चढल्यासारखा चढतो. यासाठी त्याला टोकदार नख्या असलेले पाय आणि मजबूत शेपटीचा उपयोग होतो. यांच्या शेपटीची पिसे ताठर असतात आणि त्यामुळे ती खोडावर दाबून तीचा घट्ट आधार घेता येतो. खोडातले किटक जसे हे खाण्यासाठी ओढून काढतात तसेच त्या कठीण खोडावर सतत घाव घालून अगदी गोलाकार २/३ इंची व्यासाचे बीळ आत तयार करून त्यात ते आपले घरटे बनवतात. दोघेही नरमादी जोडीने हे घरटे बनवतात. मादीने आत अंडी घातल्यावर, पुढे सुद्धा पिल्लांची काळजी ते नर मादी दोघेही घेतात. घरट्याच्या आत अगदी सुरक्षित असलेल्या या अंड्यांचा रंग पांढरा असतो. ही अंडी उघड्यावर नसल्यामुळे त्यांच्यावर मिळूनमिसळून जाणारे रंग, धब्बे अथवा नक्षी नसते. मादी अंदाजे २/५ अंडी घालते. ही अंडी साधारणत: दोन आठवडे उबवली जातात आणि त्यानंतर १८/३० ती आत घरट्यात असतात त्यानंतर ती घरट्यातून बाहेर पडून स्वतंत्र रहातात.
आपल्या जंगलात या सुतारांच्या अनेक जाती आढळतात. त्यातला सोनपाठी सुतार अगदी शज दिसत असला तरी इतर जाती सापडायला कठीण असतात. हे पक्षी अगदी लाजरेबुजरे असल्यामुळे त्यांचे छायाचित्रण अगदी काळजीपुर्वक करावे लागते. मागच्या वर्षी डिसेंबर महिन्यात, भरतपूरच्या जंगालात थंडीचा कडाका जोरात होता. त्यात भर म्हणून प्रचंड धूके पडले होते, अगदी सकाळी साडेआठ पर्यंत काही दिसत नव्हते. अचानक एकदम धूके विरले आणो सुर्यप्रकाश चमकू लागला आणि पक्ष्यांची खाण्यासाठी एकच दंगल उडाली. त्याचवेळी मला ही सुतार पक्ष्यांची जोडी टिपता आली. खरेतर त्या झाडावर सहा सोनपाठी सुतार बागडत होते. पण त्यांची खाण्यासाठी धावपळ चालली होती आणि ते वेगवेगळ्या फांद्यांवर असल्यामुळे मला काही ते एका "फ्रेम"मधे घेता आले नाहित. उन्हाळ्यात सासन गीरच्या जंगलात हा चिमणा सुतार आमच्या जीपच्या इतका जवळ आला की शेवटी आमच्या लेन्सच्या "मिनीमम फोकसिंग डिस्टंस" च्य आत असल्यामुळे चक्क आम्हाला जीप मागे नेऊन त्याच्यामधले आणि आमच्या मधले अंतर वाढवायला लागले. अगदी १५ मिनिटे त्याने आमच्या समोर कोरून कोरून अनेक किडे मटकावले आणि आम्हाला त्याचे छान छायाचित्रण करता आले.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

ठिपकेवाला कवडा.
आपल्या शहरात, गावात दिसणारी राखाडी रंगाची कबुतराची जात असते तीचेच हे जंगलातील भाऊबंद. हे जरी जंगलात दिसत असले तरी सर्वसाधारणपणे गावात, थोडे शहराबाहेर अगदी सहज दिसतात. गावाच्या आजुबाजुच्या शेतातील, हमरस्त्याच्या बाजुला असणाऱ्या वीजेच्या अथवा टेलीफोनच्या तारांवर हे पक्षी हमखास बसलेले आढळतात. यांचा आकार अंदाजे कबुतराएवढाच असतो. रंग मात्र आकर्षक गुलबट तपकीरी असुन मानेवर काळ्या रंगाचा मोठा धब्बा असतो आणि त्यावर पांढरे ठिपके असतात. यांच्या पंखांवर पण ठिपक्यांची छान नक्षी असते. यांचे पाय कबुतरांसारखेच लालभडक असतात. उडताना यांचे शरीर जास्त फिकट दिसते पण काळसर शेपटीवर पांढऱ्या ठिपक्यांची नक्षी उठून दिसते.
हे पक्षी आपल्याला सर्वत्र आणि सहज दिसतात आणि सहसा रस्त्यावरच दाणे टिपताना आढळतात. गाडी अथवा आपण अगदी जवळ जाईपर्यंत ते बिलकूल उडत नाहित मात्र अगदी शेवटच्या क्षणी भुरकन उडत जाउन परत पुढे थोड्याच अंतरावर जाउन बसतात. यांचे मुख्य अन्न हे गवताच्या बिया, इतर दाणे हे असते त्यामुळे हे आपल्याला रस्त्याच्या बाजूला असलेल्या गवतात, शेतांमधे, कुरणांमधे जास्त आढळतात. इतर कबुतरे जशी मोठ्या थव्याने एकत्र असतात तसे हे कवडे मात्र एकेकटे किंवा फारतर जोडीने फिरतानाच दिसतात. इतर पक्ष्यांमधे आणि जास्त करून पाणपक्ष्यांमधे त्यांच्या पंखांवर तैलग्रंथी असतात. या ग्रंथींमधून तेलासारखा चिकट द्राव पाझरतो जो त्यांच्या पंखांची नीगा राखायला वापरला जातो. मात्र या कवड्यांमधे अश्या तैलग्रंथींऐवजी वेगळ्या प्रकारच्या ग्रंथी असतात ज्यामधे पावडरसारखा पदार्थ पंखांवर पसरवला जातो जेणेकरून पंख स्वच्छ आणि पिसे मोकळी ठेवली जातात.
कबुतरांप्रमाणेच यांचा विणीचा खास असा काही हंगाम नसतो. वर्षभर, सतत यांची विण सुरूच असते. विणीच्या काळात नर उडून आणि पंखांची विशीष्ट उघडमीट करून मादीला आकर्षीत करतो. जोडी जमल्यावर त्यांचे मिलन होते आणि त्यानंतर नर मादी झाडाच्या फांद्यांच्या बेचक्यामधे काड्यांचा एक पसरट खोलगट वाडग्यासारखा आकार बनवतात. हेच त्यांचे घरटे असते. इतर पक्ष्यांसारखे हे घरटे नक्कीच सुबक, मजबूत आणि सुंदर नसते. या नंतर मादी त्या घरट्यात १/२ पांढऱ्या रंगाची अंडी घालते. अंडी उबवण्याचे आणि पुढे नंतर पिल्ले वाढवण्याचे काम दोघेही नर मादी अगदी मन लावून करतात. या कवड्यांची आपल्या पिल्लांना अन्न भरवायची एक खास सवय असते. इतर पक्षी आपल्या पिल्लांना अळ्या, किडे अथवा फळे आणून भरवतात. पण ह्या कवड्यांच्या नर मादी दोघांच्याही गळ्यात असलेल्या खास ग्रंथीमधे दूधासारखा द्राव यावेळी खास तयार होतो. त्यांची बारकी पिल्ले आई,बाबांच्या चोचीत चोच घालून हा द्राव पितात आणि मग त्यांची वाढ झपाट्याने होते.
भारतात सर्वत्र आणि सहज दिसत असल्यामुळे यांचे छायाचित्रण तसे सहज करता येते. अर्थात याकरता तुमच्याकडे योग्य ते लांब पल्ल्याची लेन्स असलेले कॅमेरा साहित्य लागेल. बऱ्याच वेळेला हे कवडी तारांवर बसत असल्यामुळे त्यांचे छायाचित्रण मी टाळत आलो, पण यावर्षी गीरच्या जंगलात आमच्या हॉटेलच्या अगदी समोर असलेल्या नदीवर हे कवडे सकाळ संध्याकाळ भेट द्यायचे. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात, सागाच्या झाडावर बसलेली त्यांची ही जोडी मला त्यामूळे चांगलीच टिपता आली. गीरच्या किंवा कॉर्बेटच्या जंगलात अनेक वेळा जमिनीवर गवताच्या बिया, दाणे टिपायला अनेक वेळा यांची चांगली छायाचित्रे मिळू शकतात. दिसायला अतिशय रूबाबदार असल्यामुळे यांना पिंजऱ्यात पाळण्यासाठी यांना पकडले जाते. त्याचप्रमाणे यांच्या मांसाकरतासुद्धा त्यांना बऱ्याच वेळेला मारले जाते. यांची संख्या जरी धोकादायक नसली तरी त्यांच्या अवैध शिकारीवर बंदी आणली पाहिजे. पिंजऱ्यात या देखण्या पक्ष्याला बंदिस्त करण्यापेक्षा त्याला खुल्या निसर्गात मिरवताना बघायला किंवा त्यांचे असे एखादे छानसे छायाचित्र मिळवायला आपल्याला नक्कीच आवडेल.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

स्वर्गीय नर्तक.
अतिशय देखणा आणि नावाला साजेसा असणारा हा पक्षी दिसावा हे प्रत्येक पक्षी निरीक्षकाचे स्वप्न असते. एकदा का तो दिसला की त्याची नजाकत खरोखरच मनात कायम ठसणारी असते. या पक्ष्याची मादी अगदी बुलबुलासारखी असते आणि त्यांच्या एकंदर सवयीसुद्धा त्याच्याच सारख्या असतात. फक्त त्यांचा रंग वीटकरी, तांबुस असतो आणि डोक्यावर काळाशार लांब तुरा असतो. या मादीचे गळा आणि पोट राखाडी असते. या जातीतील नर पक्षी हा अतिशय देखणा असतो. हा नर साधारणत: २० सें.मी. एवढा मोठा असतो पण त्याची शेपटीच त्याच्या शरीराच्या दुप्पट लांब असते. त्याचे डोके आणि लांबलचक तुरा हे जर्द काळ्याशार चमकदा रंगाचे असते. डोळ्याभोवती आकर्षक निळ्या रंगाची कडी असते. बाकी सगळे शरीर हे शुभ्र चमकदार, चंदेरी पांढऱ्या रंगाचे असते आणि म्हणूनच या हिंदीमधे "दूधराज" असे समर्पक नाव आहे. याची शेपटी गोलाकार असते आणि त्यातली मधली दोन पिसे अतिशय लांब आणि एखाद्या रिबीनीसारखी तरळत असतात. या जातीचे तरूण नर मादीच्याच रंगाचे तांबूस, विटकरी रंगाचे असतात आणि त्यांच्या वयाची ३ वर्षे पुर्ण झाल्यावर त्यांना हा पांढरा रंग येतो. कित्येकदा तर जंगलात अर्धा रंग पांढरा आणि अर्धा रंग तांबूस विटकरी असे सुद्धा नर बघायला मिळतात.
याचे इंग्रजी नाव पॅराडाईज फ्लायकॅचर आहे आणि या नावाप्रमाणेच ते जंगलात कायम हवेत उड्या मारून, सूर मारून, पटकन हवेतल्या हवेत कोलांट्या मारत माश्या, किटक, फुलपाखरे पकडत असतात. हा सुंदर पक्षी भारतात सर्वत्र सहज आढळतो. दाट जंगलांमधे थोड्या उघड्यावर, पाण्याच्या आजूबाजूला यांची वर्दळ कायम असते. यांचा विणीचा हंगाम साधारणत: मार्च ते जुलै महिन्यात असतो. या काळात नर हे हद्दप्रिय असतात आणि त्यांची घरट्याची जागा जिवापाड जपतात. या काळात ते मादीला खास शिळ घालून आळवतात. अर्थात या कामी त्यांची आकर्षक लांब शेपटीसुद्धा कामी येते. नर मादीची जोडी जमल्यावर दोघे मिळून घरटे बांधतात. हे घरटे सहसा जमिनीपासून ६/८ फुटांवर बांधले जाते. दोन तीन काटक्यांमधे उभा कपसारखा घट्ट विणीव गोल बांधला जातो. या घरट्याला मुलायमपणा येण्यासाठी कोळ्याच्या जाळ्याचे तंतू, रेषमासारखे धागे वापरले जातात. मादी त्यात ३/५ पांढरट, गुलबट अंडी घालते. ही अंडी उबवण्याचे आणि पिल्लांचे पालनपोषण दोघेही नर मादी करतात.
हा इतका देखणा पक्षी आहे की दरवेळी त्याला बघतच रहावे असेच वाटत राहीले त्यातून हा भयंकर लाजरा बुजरा असल्यामुळे त्याचे आजपर्यंत काही माझ्याकडून छायाचित्रण झाले नव्हते. याला अनेक जंगलांमधे वेगवेगळ्या अवस्थांमधे बघितले होते पण छायाचित्रणाचा मोका मात्र आता पावसाळ्यात ताडोबाच्या जंगलात मिळाला. ताडोबाला आमच्या गाईडने सांगीतले की त्याने याचे घरटे बघीतले आहे. खरेतर याच्या घरट्याचा हंगाम उलटून गेला होता, तरीसुद्धा म्हटले की असेल एखादा "लेट लतीफ". आम्ही त्या गाईडसोबत त्या जागेवर पोहोचलो. त्याच्या म्हणण्याप्रमाणे त्याने ३ दिवसाआधी तेथे ३ अंडी बघितली होती. आम्ही पोहोचलो तर तिथे घरटे तर होते पण त्यात कोणीच नर मादी दिसले नाहीत. आम्ही निराश होऊन परत फिरणार तर वरती जांभळीवर त्यांचा ओळखीचा आवाज आला. मादी वरती बसून आम्हालाच न्याहाळत होती आणि चक्क तीच्या तोंडात किडा होता. याचा अर्थ या तीन दिवसात अंड्यातून पिल्ले बाहेर आली होती. आम्ही जीप सुरक्षीत, लांब अंतरावर उभी केली आणि वाट पहात बसलो. ती मादी पटकन घरट्यावर आली, आतून एक इवलीशी चोच बाहेर आली त्यात तिने तो किडा भरवला आणि पटकने ती उडून गेली. आम्ही थोडावेळ अजून वाट बघत राहिलो. त्यानंतरच्या खेपेमधे चक्क तांबूस, लांब शेपटीचा नर आला होता. आजूबाजूच्या बांबूच्या बनात ते इकडे तिकडे उडून माश्या धरत होते आणि पिल्लांना भरवत होते. आमच्य दोन दिवसाच्या मुक्कामामधे आम्हाला त्यांचे मनसोक्त निरिक्षण आणि छायाचित्रण करता आले. आता फक्त पुर्ण वाढलेला चंदेरी, पांढरा नर कधी छायाचित्रे काढायची संधी देतोय याचीच वाट बघत रहायची.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

माळटीटवी.
नेहेमी आढळणाऱ्या टीटवीची ही भारतात सापडणारी दुसरी जात. साधी टीटवी ही पाणथळ जागी हमखास सापडते तर ही माळटीटवी कोरड्या प्रदेशातील माळरानांवर पण पाण्याच्याच आसपास आढळते. आकाराने ही टीटवी साध्या टीटवीपेक्षा थोडी लहान असते. हीच्या पंखांचा आणि पाठीचा रंग मातकट तपकीरी असुन पोट मात्र पांढरेशुभ्र असते. हीला सहज ओळखायची खुण म्हणजे डोळ्यापासून निघून चोचीवरून ओघळणारा पिवळा धम्मक मांसल भाग. ह्यामुळे तीला अगदी दुरूनही सहज ओळखता येते. सहसा ही माळटीटवी आपल्याला एकेकटी किंवा जोडीने दिसतात. पण क्वचीत प्रसंगी आजुबाजुच्या ४/६ टीटव्यासुद्धा एकत्र उडताना दिसू शकतात. हे पक्षी स्थानीक असून एकाच जागी कायम रहातात. त्यांना त्यांची हद्द अतिशय प्रिय असते आणि त्यासाठी ते इतर टीटव्यांबरोबरच दुसऱ्या मोठ्या पक्ष्यांनाही सहज हुसकावून लावतात. हे पक्षी नेहेमी जमिनीवरच आढळतात आणि तुरूतुरू पळत जाउन मातीतील किंवा पानांखाली दडलेले किटक पकडून खातात.
माळ्टीटवीचा विणीचा हंगाम उन्हाळ्यात असतो. नर मादीची जोडी जमल्यावर त्यांचे मिलन होते आणि मादी घरट्यात ४ अंडी घालते. या टीटवीच्या घरट्याला "घरटे" का म्हणायचे ? हा मोठा प्रश्न असतो. कारण जमिनीवर उघड्यावर थोडेफार दगड गोटे रचून त्यात ही अंडी घातली जातात. अंड्यांचा रंग एकदम आजुबाजुला मिळूनमिसळून जाणारा असतो आणि त्यामुळे त्यांचा सहज बचाव होतो. अंडी उबवण्याचे काम दोघेही नर मादी अगदी इमानेइतबारे करतात. जमिनीवर अगदी दबून बसल्यामुळे आणि त्यांचा स्वत:चा रंग सुद्धा आजुबाजुशी मिळता जुळता असल्यामुळे ते अंडी उबवायला बसले आहेत हेच त्यांच्या भक्षकांना जाणवत नाही. तळपत्या उन्हात कित्येक तास ते तसेच अंडी उबवत बसलेले असतात. या तळपत्या उन्हाचा जर त्यांना जास्तच त्रास वाटला किंवा त्यांना आढळून आले की त्यांच्या अंड्यांचे तापमान जरूरीपेक्षा जास्त झाले आहे तर ते जवळपासच्या पाणवठ्यावर जाउन आपली छाती, पोटाजवळची पिसे पाण्याने ओली करतात आणि त्या ओल्या पोटानेच अंड्यांवर परत उबवायला बसतात. यामुळे त्यांच्या अंड्यांना योग्य तो थंडावा मिळतो.
त्यांचा स्वत:चा रंग आणि अंड्यांचा रंग त्यांना आजुबाजुच्या वातावरणात अगदी मिसळवून टाकणारा असला तरी कधी कधी त्यांचा सुगावा शत्रुला लागतोच. त्यावेळी ती टीटवी घरट्यापासून थोडे लंगडत, लडखडत दूर चालत चालत जाते किंवा थोडे दूर उडून बसते. भक्षक त्यांच्याकडे सरकला की ते थोडे पुढे अजुन उडत उडत जाउन बसतात. असे त्याला हळूहळू फसवून घरट्यापासुन अगदी लांबवर नेउन ते परत एकदम चकवा देउन उडत मुळ जागी येउन घरट्यात शांतपणे अंडी उबवायला बसतात.
खरेतर जमिनीवरची कीडा, मुंगी, वाळवी खाउन हे पक्षी आपल्याला मदतच करत असतात पण आपण मात्र नाहक त्यांना अशुभ मानत आलो आहोत. दोन्ही प्रकारच्या टीटव्या या एकदम रूबाबदार आणि देखण्या असतात. त्यामुळे त्यांचे छायाचित्रण नेहेमीच करावेसे वाटते. मागे ताडोबाला गेलो असताना तिथल्या तळ्याच्या काठी आम्हाला एका दिवशी यांची ५/६ वेगवेगळी घरटी दिसली होती. प्रत्येक घरट्याचा आकार हा वेगवेगळा होता आणि त्याचप्रमाणे प्रत्येक घरट्यातील अंड्यांवरची ठिपक्यांची नक्षीसुद्धा वेगवेगळी होती. मात्र त्यावेळेस काही मला त्यांची पिल्ले बघायला मिळाली नव्हती. पण पुढच्याच वर्षी मला कान्हा, बांधवगढच्या जंगलांमधे त्यांच्या अनेक जोड्या पिल्लांसोबत फिरताना आढळल्या. ही पिल्ले त्यांच्या आई पाठोपाठ सतत फिरत असायची. अतिशय उंच काटकुळे पाय आणि अशक्त शरीर यामुळे ती कायम धडपडत असायची. पण त्यांचे पालक अकदम सजग असल्यामुळे ते त्यांची व्यवस्थीत काळजी घ्यायचे. जास्तच मोठा धोका वाटला तर ती पिल्ले जमिनीवरच दबून बसायची, त्यांच्या शरीरावर अगदी अंड्यांप्रमाणेच धब्बे असल्यामुळे ती आजुबाजुच्या दगड मातीत आणि पालापाचोळ्यात मिळून मिसळून जायची.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

रंगीबेरंगी नवरंग.
पावसाळा येऊ घातल्याची वर्दी देणाऱ्या पक्ष्यांमधला हा एक देखणा पक्षी. भारतात स्थानीक स्थलांतर करणारा हा नवरंग मे महिन्याच्या सुमारास महाराष्टाला भेट देतो. इतर वेळी जंगलात कधीच न दिसणारा हा पक्षी दिसायला लागला की समजावे हळूहळू आता पाउस हमखास येणार. इंग्रजीमधे याला इंडियन पिट्टा असे म्हणतात तर मराठीत याला नवरंग म्हणतात. याचा आकार साधारणत: मैने एवढा असतो पण ह्याची शेपुट एकदम आखुड असते किंवा जवळपास नसतेच. हा सहसा जंगलामधे जमिनीवर पालापाचोळ्यामधे किड्यांकरता उलथापालथ करताना दिसतो. या पालापाचोळ्याखाली दडलेल्या अळ्या, मुंग्या इतर किटक यांना पकडून तो खातो. याकरता त्याच्या जाडसर चोचीने तो पानांची बरीच उलथापालथ करताना दिसतो. त्याचे दणकट असणारे पायही त्याला या कामात खुप मदत करतात. या दणकट पायांमुळेच त्याला जमिनीवर उड्या मारत चालता येते. याचे डोके फिकट पिवळसर रंगाचे असते आणि त्याच रंगाचे पोट असते. चोचीपासून मागे डोळ्यावर अगदी मानेपर्यंत काळी गडद पट्टी असते. पंख गडद हिरवे असून त्यावर एक आकाशी निळा ठिपका दिसतो. उडताना या हिरव्या, निळ्या रंगाच्या अजुन थोड्या छटा दिसतात. गळ्याखाली पांढरा रंग असतो तर शेपटीखाली आणि पोटाच्या शेवटी जर्द लाल रंग दिसतो. एवढा हा रंगीबेरंगी पक्षी असल्यामुळेच ह्याचे नाव "नवरंग" सार्थ ठरते.
रात्री जरी हे झाडावर रहात असले तरी दिवसा यांचा वावर जमिनीवरच जास्त असतो. दाट जंगलांमधे हा पक्षी पटकन दिसण्यापेक्षा याचे ओरडणेच लवकर ऐकू येते. अतिशय लांब दुहेरी असणारा हा आवाज "व्हिट ट्यू" किंवा "व्हिट व्यू" असा असतो. यांचा विणीचा हंगाम हा पावसाळ्यात असून साधारणत: जुन ते ऑगस्ट महिन्यापर्यंत हे घरटी बनवून अंडी देतात. जुन्या नोंदींप्रमाणे हे पक्षी हिमालयाच्या पायथ्याशी असणाऱ्या जंगलांमधे घरटी करायचे. पन सध्या झालेल्या अभ्यासानुसार हे अगदी गोव्यापर्यंतसुद्धा घरटी करताना आढळले आहेत. यांचे घरटे गोलाकार असुन ते सहसा गवतापासुन आणि काटक्यांपासुन बनवलेले असते. सहसा ते जमिनीवर किंवा झुडुपामधे अगदी खालच्या पातळीवर असते. मादी घरट्यामधे ४/५ अंडी घालते. ही अंडी अगदी गोल असून त्यांचा रंग पांढराशुभ्र असतो आणि त्यावर लालसर, जांभळे ठिपके किंवा चट्टे असतात.
खरेतर हा पक्षी अगदी दाट जंगलांमधला आहे पण ह्याला मी जंगलांपेक्षा ठाणा, मुंबईच्या शहरातच जास्त बघित्ला आहे. ठाणे शहरात अगदी गर्दिने गजबजलेल्या भागात हा आंब्यासारख्या दाट झाडावर मे, जुन महिन्यात हमखास दिसणार. त्यातला एखाद दुसरा व्रात्य कावळ्यांच्या दादागीरीला घाबरून एकतर घरात शीरणार किंवा खाली गाड्यांच्या गर्दीत रस्त्यावर उतरणार. ह्या जखमी, घाबरलेल्या नवरंगांना नंतर सावकाश, सुरक्षीत जंगलात सोडून देण्याची जबाबदारी आम्हा पक्षीमित्रांना या काळात नित्याचीच असते. अर्थात अश्यावेळी त्यांचे नैसर्गिक छायाचित्रण काही शक्य होत नाही. त्यामुळे त्यांच्या नैसर्गिक छायाचित्रणासाठी परत जंगलात हे जावेच लागते. यावेळी कान्हा, बांधवगढ या दोन्ही जंगलांमधे आम्हाला हे नवरंग बऱ्याच वेळेला दिसले. काही जोड्या त्यांच्या नेहेमीच्या सवयीप्रमाणे पालापाचोळयाखाली दडलेल्या अळ्या उकरून काढण्यात दंग होत्या. पण त्यावेळी ते कायम झाडाझुडूपात असल्यामुळे त्यांची चांगली छायाचित्रे काही मिळाली नव्हती. नंतर मात्र बांधवगढला एका जोडीचे घरटे बांधणीचे काम सुरू झालेले आम्हाला आढळले. आपल्या शरीरापेक्षा अगडबंब काडी घेउन ती बराच वेळ इकडे तिकडे उडत होती. त्यामुळे तीचे व्यवस्थीत छायाचित्रण करता आले. वेळेअभावी आम्हला त्यांचे घरटे काही सापडू शकले नाही. मात्र आता माझ्या ऑगस्ट महिन्यातील ताडोबाच्या जंगल सफारीत ह्या नवरंगाचे किंवा इतर पक्ष्यांची घरटी शोधायचा विचार जरूर आहे.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

गीर्रे "बाज".
आपल्याकडे ३/४ जातींचे बाज पक्षी दिसत असले तरी त्यातील हे मधुबाज आणि पांढऱ्या डोळ्यांचा बाज त्यातल्या त्यात सहज दिसतात. शिकारी पक्ष्यांमधे मोडणाऱ्या या पक्ष्यांना अर्थातच त्यांचे खास बाकदार, अणुकुचीदार चोच, दमदार लांब तिक्ष्ण नख्या असलेले पाय आणि शक्तीमान पंख लाभले आहेत. यातील पांढऱ्या डोळ्यांचा बाज हा साधरणत: साध्या घारीच्या आकाराएवढा मोठा असतो. त्याचा गळा पांढरा असून त्याच्या बाजूला दोन काळ्या रेघा असतात. बाकीचे शरीर साधारणत: गडद फिकट तपकीरी असते. पंखांवर थोडी पिंगट झाक असते. याचे डोळे मात्र अगदी पांढरे किंवा पिवळसर असतात आणि इतर पक्ष्यांपेक्षा सहज वेगळे ओळखता येतात.
याचाच चुलतभाऊ आहे मधुबाज. इंग्रजीमधे याला "ओरीएंटल हनी बझार्ड" असे जरी म्हणत असले तरी त्यांच्या सवयी या घारीसारख्या जास्त असतात. यांची मान लांब असते आणि डोके काहीसे छोटे असते. इतर शिकारी पक्ष्यांच्या तुलनेने ते त्यांचे लहान डोके फारच क्षुद्र वाटते, किंबहुना त्याचा आकार तर एखाद्या कबुतराच्या डोक्यासारखा असतो. नरांच्या डोक्याचा रंग राखाडी असतो तर माद्यांच्या डोक्याचा रंग तपकीरी असतो. मादी ही नरापेक्षा आकाराने जास्त मोठी असते आणि तीचा रंगसुद्धा जास्त गडद असतो. या पक्ष्याचा डोक्यावर एक छोटासा तुरा असतो. शेपटी लांब असून नराची शेपुट काळी असते आणि त्यावर पांढरा पट्टा असतो. या पक्ष्यांना हनी बझार्ड अथवा मधुबाज म्हणायचे कारण म्हणजे त्यांचे मुख्य खाणे हे मधमाश्या आणि इतर गांधीलमाश्या असते. अतिशय शिताफीने ते एखाद्या पोळ्यावर झडप घालता आणि आतील मधमाश्या, त्यांची अंडी, अळ्या, कोष, मध व घरट्याचा भाग खातात. मधमाश्या चावू नये म्हणून त्यांच्या पायाचे खास टणक खवले असतात. त्यांच्या चोचीजवळची पिसेसुद्धा काहीशी कठीण असतात त्यामुळे त्या तीथे मधमाश्या दंश करू शकत नाहीत. त्यांचे पाय आणि नख्या ही अशा प्रकारची पोळी, घरटी फोडण्यासाठी खास बनलेले असतात. या त्यांच्या खाण्याबरोबरच त्यांना नाकतोडे किंवा इतर किटक, पक्ष्यांची अंडी, छोटे पक्षी, बेडूक हे सुद्धा अन्न म्हणून चलते. हे पक्षी स्थलांतर करतात आणि हिवाळ्यात जेंव्हा त्यांच्या प्रदेशात खाणे कमी असते आणि कडाक्याची थंडी असते त्यावेळेस ते दक्षीणेकडे प्रवास करतात.
इतर सर्व शिकारी पक्ष्यांप्रमाणेच हे सुद्धा दाट जंगलांमधे रहाणारे आणि अतिशय लाजरेबुजरे असतात. आतापर्यंत हे पांढऱ्या डोळ्यांचे बाज अतिशय लांब लांब आणि दुर्बिणीतून बघितले होते किंवा त्यांचे एकदम लांबून छायाचित्रण केले होते. मात्र या वेळी पावसाळ्यात ताडोबाच्या जंगलामधे हा पांढऱ्या डोळ्याचा बाज आमच्या जीपबरोबर अगदी रस्त्यालगत उडत होता. मधेच तो झाडाच्या अगदी खालच्या फांदीवर बसायचा आणि मग रस्त्यावर उतरून खायला काही किटक शोधायचा. एकदा तर तो चक्क रस्त्याजवळ असलेल्या मचाणाच्या लाकडी शीडीवर बसला आणि त्यामुळे त्याची जवळून आणि अगदी "आय लेव्हल"ला छायाचित्रे मिळाली. भरतपूरला दिसलेला मधुबाज हा तरूण पक्षी होता. त्याला त्याचे पुर्ण वाढल्या नंतर येणारे रंग आले नव्हते. उंच झाडावर बसून तो आम्हाला डोके वळवून वळवून बघत होता. भरतपूरच्या जंगलामधे सायकलने, पायी फिरायची परवानगी असल्यामुळे त्याच्या झाडाखाली उतरून आम्हाला त्याचे चारी बाजूने सहज छायाचित्रण करता आले. तो सुद्धा दरवेळेस अगदी चौकसपणे आमच्याकडे बघत होता. कान्हाचा जंगलात आम्ही एका पाणवठ्यावर जंगली प्राण्यांची वाट बघत थांबलो असताना शेजारच्या झाडावर हा देखणा पक्षी येउन उतरला. सकाळच्या कोवळ्या उन्हात त्याने त्याच्या पंखांची सावकाश साफसुफ केली. त्यानंतर त्याने परत हवेत उड्डाण केले आणि वर तरळत, घिरट्या घालत तो निघून गेला. शिकारी पक्ष्यांचे इतक्या जवळून दर्शन आणि छायाचित्रण मात्र नक्कीच नशिबाने घडते.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/

खाटकाचा दरारा.
हिवाळा सरत आला की आपल्याकडे हे पक्षी दिसायला लागतात. थोडेसे शहराच्या बाहेर गेलो की माळरानांवर, गवताळ प्रदेशात हा पक्षी झाडांवर अथवा टेलीफोनच्या तारेवर बसलेला हमखास दिसणार. हा पक्षी उत्तम शिकारी असला तरी "शिकारी" पक्ष्यांच्या गटात अथवा "बर्डस ऑफ प्रे" या गटात येत नाही आणि तसा दिसतही नाही. आकाराने त्यांच्यापेक्षा बराच लहान म्हणजे आपल्या बुलबुलापेक्षा थोडासाच मोठा असतो. हा पक्षी सहसा एकेकटाच रहातो. काळा, पांढरा आणि पिवळसर गुलाबी असे रंग प्रमुख्याने याच्या पिसांचे असतात. याच्या पंखांची टोके आणि शेपटी काळसर असते. डोके, मान आणि पाठीचा वरचा काही भाग राखाडी असतो. पोट आणि छाती पांढरीशुभ्र असते. पंखाखाली आणि छातीवर काही ठिकाणी पिवळसर, गुलबट आकर्षक रंग असतो. याला ओळखायची सर्वात महत्वाची खुण म्हणजे याच्या डोक्यावर असणारी एखाद्या गॉगलप्रमाणे भासणारी काळी पट्टी. यामुळे हा पक्षी एकदम डौलदार दिसतो.
खाटीक हा नावाप्रमाणेच क्रुर पक्षी आहे. शिकार करण्यात याचा हातखंडा असल्यामुळे त्यासाठी लागणारी अणुकुचीदार चोच आणि बळकट पाय आणि नख्या त्याच्याकडे असतात. त्याच्या हालचालीही सावध, चपळ आणि चलाख असतात. असा हा रंगीत खाटीक पक्षी शिकारी भासतो तो त्याच्या चोच पाहील्यावरच. छोटीशी असणारी ही चोच टोकाला मात्र एकदम वळलेली आणि बाकदार असते. यामुळेच त्याने पकडलेले भक्ष्य तो सहज फाडू शकतो आणि त्याचे तुकडे करू शकतो. तो अनेक पक्ष्यांना, किटकांना, प्राण्यांना मारून बाभळीच्या किंवा इतर काटेरी झाडांना अडकवून ठेवतो. अगदी एखादा खाटीक जसा आपल्या दुकानात मारलेले बोकड टांगतो तसाच हा ते किटक, पक्षी टांगतो म्हणूनच याचे नाव खाटीक सार्थ ठरते. याच्या तावडीत सापडलेली शिकार सहसा त्याच्या बाकदार चोचीतून सुटत नाही. प्राणी जर मोठा असेल तर तो त्याला त्याच्या शक्तीमान पंज्यात धरून ठेवतो आणि हळूहळू चोचीने त्याचे लचके तोडतो. याच्या अन्नात मुख्यत: टोळ, बेडूक, छोटे पक्षी आणि उंदरासारखे लहान प्राणीसुद्धा असतात. लहान झुडपावरच तो गवाताचा, कापसाचा छोटासा ढिग बनवून त्याचे घरटे बांधतो. मादी अंदाजे मार्च महिन्याच्या सुमारास या घरट्यात ३ ते ६ अंडी घालते. नर मादी अगदी जोडीने या अंड्यांची आणि नंतर पिल्लांचे देखभाल करतात. आपल्याकडे हा लांब शेपटीचा खाटीक सरार्स दिसत असला तरी त्याची जंगलातील वूड श्राईक ही जातसुद्धा दिसते. याच प्रमाणे खुरट्या आणि शुष्क प्रदेशात राखाडी रंगाचे यांचे भाउबंद दिसतात.
स्थानीक स्थलांतर करणारे हे पक्षी असल्यामुळे आपल्याकडे वर्षातील काही काळच ते आपल्याला दिसतात. त्यामुळे यांचे जर का छायाचित्रण करायचे असेल तर आपल्याला हा काळ कोणता आहे हे जाणून त्यांचे छायाचित्रण करावे लागेल. तसा हा सर्वसामान्य दिसणारा पक्षी असल्यामुळे सबंध भारतभर दिसतो. मात्र उघड्या जंगलात रहाणारा असल्यामुळे तो काहीसा लाजराबुजरा आहे. याच कारणामुळे तो आपल्याला छायाचित्रणासाठी फारसा जवळ येउ देत नाही. मागे भरतपूर पक्षी अभयारण्यात डिसेंबर महिन्यात गेलो असताना आम्हाला हा खाटीक पक्षी अगदी उघद्यावर जवळच्याफांदीवर दिसला. पण अतिशय कडाक्याची थंडी असल्यामुळे तो सुद्धा गारठला होता आणि आम्हीसुद्धा. त्यात प्रचंड धुके पसरल्यामुळे त्यांचे रंगसुधा नीट दिसत नव्हते. त्यामुळे अगदी समोर आणि उघड्यावर असुनसुद्धा त्याचे छायाचित्रण काही शक्य झाले नाही. त्यानंतर या खाटीक पक्ष्याचे मी छायाचित्रण अनेक वेगवेगळ्या जंगलात केले. कधी कधी ते फार लांबून करावे लागले तर कधी कधी ते अगदी जवळून करायचीसुद्धा संधी मिळाली. जीम कॉर्बेटच्या जंगलात एक खाटीक पक्ष्याने मोठ्या टोळाची शिकार करताना बघितले पण बहुतेक त्याला जोरदार भूक लागल्यामुळे त्याने त्या टोळाला लगेच खाऊन टाकले. त्यामुळे आता बाभळीच्या काट्यावर कुठेतरी लटकावलेला टोळ, बेडूक आणि बाजूला तो खाटीक पक्षी असे छायाचित्र कधी मिळेल याचीच वाट बघत रहायचे.
युवराज गुर्जर.मोबाईल नं. ९८९२१-३८३३८
http://www.yuwarajgurjar.com/