कूटची धावपळ.

कूट हा खरा तर बदकासारखा दिसत असला तरी पण तो “रेल” आणि “क्रेक” यांच्या कुळातला आहे. हे रेल आणि क्रेक अतिशय लाजाळू, सहसा उघड्यावर न दिसणारे असतात. ते वावरतानासुद्धा एकेकटे किंवा जोडीने वावरतात. मात्र याच्या अगदी उलट हे कूट आहेत. हे विणीच्या हंगामाव्य्ततिरीक्त कायम मोठया संख्येने एकत्र असतात. त्यांचा वावरसुद्दा अगदी उघड्यावर कायम असतो. जगात हे कूट युरोप, आशिया, आस्ट्रेलिया आणि सध्या न्युझीलंडमधे आढळतात. साधारणत: हे आपल्याला गोड्या पाण्याच्या तळ्यांमधे, पाणथळ जागी दिसतात. हे कूट ३६ ते ४२ सें.मी. आकाराचे असते. त्याचा रंग गडद काळा असून तो चमकदार असतो. त्यांची चोच आणि त्यामागे कपाळापर्यंत एक ढालीसारखा भाग मात्र पांढराशुभ्र असतो. हा काहीसा टीळा लावल्यासारखा दिसतो म्हणूनच यांना मराठीमध्ये “वारकरी” असे म्हणतात. यांचे डोळे गडद लाल असतात आणि इतर पाणपक्ष्यांसारखेच यांच्या पण लांब पायांना वल्हवता येण्यासारखे पडदे असतात. यांच्या लहान पिल्लांच्या पोटावर पांढरा, राखी रंग असतो आणि त्यांना तो पांढरा टीळा नसतो. घरट्यातील नवजात पिल्लेपण काळ्या रंगाची असतात पण त्या काळ्या रंगाच्या पिसांच्या टोकाला पिवळा रंग असतो. त्यांचे डोके भगवे लाल असते तर चोच पण लाल असून तीचे टोक पिवळत असते.

ही कूट सहसा उडायला नाखुश असतात. अगदीचे धोका जवळ आला आहे असे जाणवले तर पाण्याच्या पृष्ठभागावर फताक फताक पाय मारत, पाणी उडवत जवळच जाउन बसतात. असे मात्र असले तरी स्थलांतराच्या वेळी मात्र ते प्रचंड अंतर अगदी लिलया पार करतात. यांचा आहार मिश्राहारी असतो. पाण्यातले जीवजंतू, इतर पक्ष्यांची अंडी, शेवाळे, पाणवनस्पतींची फळे, बिया त्यांना आवडतात. नुकताच आम्ही भिगवाणला गेलो असताना पाण्यात बुड्या मारून त्यांना मोठ्या गोगलगायी खाताना बघितले. हे खाणे मिळवण्यासाठी ते पाण्यात खोल बुड्या मारताता आणि खाली कित्येक सेकंद राहून तिथे आपले खाणे मिळवतात. या अश्या पाण्याखाली बुडया मारण्यासाठी आपल्या सगळ्या पिसातून हवा काढून टाकण्याची कला त्यांना अवगत असते त्यामुळे ते अधिक सहजपणे पाण्याखाली जाउ शकतात. पाण्यावरच्या वनस्पतींची फळे, बिया मिळवणे किंवा अगदी किनाऱ्यावर जाउन जमिनीवर सुद्धा त्यांचे खाणे मिळवतात. विणीच्या काळात ही जात आक्रमक असते आणि इतर पक्ष्यांना दूर पळवून लावते. या काळात त्यांची हद्द ठरलेली असते आणि क्वचित ते इतर बदकाच्या घरट्यांना त्यातली अंडी उलथवून बळकावतात. यांचे घरटे पाणगवताच्या सुक्या काड्यांनी, इतर काटक्यांनी बनलेले असते. या घरट्यात मादी अंदाजे १० अंडी घालते आणि एका मोसमात जर त्या भागात भरपूर खाणे उपलब्ध असेल तर २/३ वेळासुद्धा अंडी घालते. अंड्यांची संख्या जरी जास्त असली तरी त्यातली २/४ पिल्लेच पुढे वाढतात. इतर पिल्ले ही मार्श हॅरीयर, सी गल्स अश्या पक्ष्यांना बळी पडतात. एवढेच नव्हे तर जर का त्या ठिकाणी खाण्याचे जर दुर्भिक्ष असेल तर त्यांचे पालकच त्यांना मारून खातात. इतर वेळी मात्र अंडी उबवण्याचे आणि पिल्लांना वाढवण्याचे काम नर व मादी दोघेही करतात. या पिल्लांना थोडी मोठी होईपर्यंत कायम त्यांच्या जवळ ठेवले जाते.

या कूटचे छायाचित्रण तसे सोपे असते. एकतर ही सहज सर्वत्र भारतभर दिसत असल्यामुळे त्यांच्या साठी खास कुठे असे जावे लागत नाही. त्यातून ही धीट असल्यामुळे पटकन उडत नाहित त्यामुळेही त्यांचे छायाचित्रण सहज शक्य होते. जर का आपल्याकडे लांब पल्ल्याची झूम लेन्स असेल तर हे काम अधिक सोपे होते. मात्र यात अडचण अशी असते की हे कूट कायम मोठ्या संख्येने एकत्र असतात त्यामुळे त्यातला एक पक्षी बेगळा छायाचित्रणासाठी काढणे हे थोडे कठिण असते. या कूटना मी आजपर्य़ंत उरण, नांदूर मधमेश्वर, भरतपूर, थोल, नल सरोबर अश्या अनेक ठिकाणी बघितले, छायाचित्रण केले. पण नुकताच भिगवणला गेलो असताना मला त्यांच्या विणीच्य हंगामात त्यांच्या पुर्ण “फॅमीलीचे” छायाचित्रण करता आले. जानेवारीच्या माझ्या भिगवणच्या भेटीत मला त्यांची थोडी मोठी झालेली पिल्ले आणि त्यांचे पालक दिसले. काही ठिकाणी हे पालक त्यांना बुड्या मारून मारून गोगलगायी भरवत होते. काही ठिकाणी ते पालक त्यांना पाणगवताच्या बिया काढून काढून भरबत होते. काही ठिकाणी तर थोडी मोठी झालेली पिल्लेच एकत्र पाण्यातील शेवाळे खाताना आढळली. फेब्रुवारीच्या माझ्या भिगवणच्या भेटीत तर मला काही काही जोड्यांना दुसऱ्यांदा पिल्ले झालेली आढळली. ही पिल्ले एकदम नविन आणि लहान होती. त्यांचे पालक त्यांना अजिबात एकटे सोडत नव्हते. ती पिल्ले पण आई बाबांच्या मागे मागे पोहत असायची, जरा आई बाबा खाणे मिळवण्यासाठी उघड्यावर आले तर ती मागेच झाडात लपून रहायची. त्यांचे छायाचित्रण मात्र दूरूनच करावे लागत होते पण एकदा आम्ही आमची गाडीत बसलो असताना, आम्ही आत असल्यामुळे त्यांना आमची काहीच हालचाल जाणवली नाही आणि त्यामुळे त्यांनी त्या पिल्लांना अगदी काठाच्या जवळच्या भागात आणले. आम्ही पण अतिशय कमी हालचाली करत फक्त गाडीच्या खिडकीतून लेन्स बाहेर काढून त्यांचे मनसोक्त छायाचित्रण केले.

युवराज गुर्जर.
www.yuwarajgurjar.com